Beyin Neden Bazı Anıları Kalıcı Olarak Saklarken Bazılarını Siler? Bilimsel Bir Bakış
Günlük yaşantımızda sayısız deneyim yaşarız, ancak bu deneyimlerin sadece bir kısmı belirgin ve ayrıntılı bir şekilde hafızamıza kazınır. Peki beyin, hangi anıların saklanacağına ve hangilerinin silineceğine nasıl karar verir? Boston Üniversitesi’nden (BU) bilim insanlarının Science Advances dergisinde yayımlanan yeni bir araştırması, bu sorunun cevabına dair önemli mekanizmaları ortaya koyuyor.
Araştırmanın temel bulgusu, duygusal olarak belirgin (çarpıcı, ödüllendirici veya duygusal yüklü) bir olayın, kendisinden hemen önce veya sonra yaşanan sıradan anıların da hatırlanma olasılığını artırdığı yönünde. Örneğin, piyangoda büyük ikramiyeyi kazandığınız anı ve onun hemen öncesindeki sıradan bir sohbeti net bir şekilde hatırlarken, aynı hafta içindeki diğer birçok olayı unutabilirsiniz.
BU Sanat ve Bilim Fakültesi’nde psikoloji ve beyin bilimleri doçenti olan çalışmanın kıdemli yazarı Prof. Dr. Robert MG Reinhart‘a göre, “Hafıza sadece pasif bir kayıt cihazı değildir. Beynimiz neyin önemli olduğuna karar verir ve duygusal olaylar, bu önceliklendirme mekanizmasını kullanarak hassas anıları sabitlemek için geçmişe etki edebilir.”
Araştırmanın Metodolojisi ve Önemli Bulgular
Daha önceki çalışmalar, belirgin bir anıya bağlanmanın zayıf anıları güçlendirip güçlendirmediği konusunda tutarsız sonuçlar vermişti. Reinhart ve ekibi, yaklaşık 650 katılımcıyı içeren 10 ayrı deneyden oluşan kapsamlı bir çalışma yürüttü ve verileri analiz etmek için yapay zekadan yararlandı.
Deneylerin çoğunda, katılımcılara farklı ödül değerleri (duygusal belirginlik göstergesi) ile ilişkilendirilmiş düzinelerce görsel gösterildi ve ertesi gün beklenmedik bir hafıza testi yapıldı. Araştırmanın ortaya çıkardığı temel mekanizmalar şunlardır:
-
Kademeli Önceliklendirme (Graded Prioritization): Bu çalışma, beynin anıları saklama kararında “kademeli bir ölçek” kullandığını gösteren ilk insan çalışmasıdır. Önemli bir olaydan sonra yaşananların (proaktif bellek) hatırlanma gücü, ana olayın duygusal yoğunluğu ile doğru orantılı çıktı. Yani olay ne kadar çarpıcıysa, sonrasındaki sıradan anılar da o kadar iyi hatırlandı.
-
Kavramsal Örtüşmenin Rolü: Önemli olaydan önce yaşananların (geriye dönük bellek) güçlenmesi için ise sadece zamanlama yeterli değildi. Bu anıların, duygusal olayla kavramsal bir benzerlik (örneğin, ortak bir renk, nesne veya tema) taşıması gerekiyordu. Beyin, zayıf anıları, duygusal olayla olan benzerlik derecesine göre kademeli olarak önceliklendiriyordu.
-
Zaten Güçlü Anıların Etkisi: Çalışma ayrıca, ikincil anıların kendi başlarına zaten duygusal bir yük taşıması durumunda, bu güçlendirme etkisinin azaldığını gösterdi. Bu da beynin kaybolmaya en yatkın olan “kırılgan” anılara öncelik verme eğiliminde olduğunu düşündürdü.
Makalenin başyazarı doktora öğrencisi Chenyang (Leo) Lin, “Beynin, zayıf anıları duygusal olaylara olan kavramsal benzerliklerine göre dereceli bir şekilde ‘kurtardığına’ dair ilk kez net kanıtlar sunuyoruz” diyerek çalışmanın önemini vurguladı.
Klinik ve Pratik Uygulamalar İçin Potansiyel
Bu temel bilimsel bulgular, hafıza üzerine çalışan klinisyenler ve eğitimciler için yeni kapılar aralayabilir:
-
Eğitimde: Öğrencilerin zor veya soyut kavramları hatırlamasını kolaylaştırmak için, bu kavramlar duygusal olarak etkileyici hikayeler veya deneyimlerle ilişkilendirilebilir.
-
Klinik Nöroloji ve Psikiyatride: Normal yaşlanma veya hafif bilişsel bozukluk gibi durumlarda, zayıflamış anıların bu mekanizma kullanılarak geri kazanılması sağlanabilir.
-
Travma Sonrası Stres Bozukluğu (TSSB) Tedavisi: Araştırma, istenmeyen üzücü anıların güçlendirilmesinin nasıl engellenebileceğine dair de ipuçları barındırıyor. Travmatik bir olayla kavramsal bağlantıları zayıflatarak, rahatsız edici anıların pekişmesinin önüne geçilebilir.
Prof. Reinhart, “Bu bağlantının hem teorik hem de pratik açıdan geniş kapsamlı etkileri var. Beynin anıları önceliklendirme şifresini çözmek, hafızayla ilgili pek çok soruna yönelik yeni müdahale stratejileri geliştirmemizin önünü açabilir” diyerek çalışmanın gelecek vaat eden potansiyelini özetliyor.